در این مقاله به بحث درباره نقش و تأثیر وقف در توسعه شهرها می پردازیم.

اوقاف نقش بسیار مهمی در زندگی شهرها برعهده داشت و چنان گسترش یافت که دیوان مخصوصی برای آن تأسیس شد که به «دیوان احباس» یا «دیوان اوقاف» معروف است.
در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز وقف به عنوان یک نظام شناخته می‌شد.
ولی تاثیر آن در پیشرفت و آبادانی شهرهای اسلامی در آغاز قرن ششم هجری آشکار شد و از آن پس نیز به عنوان عامل موثری در عمران و آبادانی شهرهای اسلامی به شمار رفت.
از دیرباز اندیشه وقف کردن مال و ملک و مصرف در آمد آن در یک کار عمرانی و نیکوکارانه شناخته شده بوده است.
با سعه‌صدری که در بینش اسلامی از جهات گوناگون نهفته است وقف به منزله یکی از وجوه وقفی سرچشمه و زمینه ساز و علت وجودی بسیاری از مظاهر جغرافیایی چون مساجد تکایا دانشگاه ها بیمارستانها رصدخانه ها خانقاه‌ها زاویه ها رباط ها کاروانسراها حمام‌ها آب انبارها قنات‌ها پل ها و سایر موسسات خیریه اجتماعی در سراسر کشورهای اسلامی شده است.
در طول تاریخ اسلام در سراسر سرزمین های اسلامی از پیرینه تا ماورا شبه قاره هند بسیاری از مناظر و مظاهر جغرافیایی دست‌پرورده انسان در پیوند با اندیشه وقف پدیدار شده است .
در واقع نهاد و اندیشه وقف هم به تامین اعتبار و سرمایه لازم برای احداث مظهری جغرافیایی چه خورد و محدود چون پل یا آب انبار چه کلان و گسترده چون شهرکی نظیر ربع رشیدی یا شنب غازان خان و رصدخانه مراغه و هم طراحی کلی و به عبارتی دیگر برنامه‌ریزی اشراف داشته است.
هدف اصلی در وقف تحقق خیر است هرچند در بسیاری موارد درآمدهای موقوفات خرج زندگی خانواده خود واقف شود.
احکام وقف ایجاب می کرد که متولیان نسبت به عمران و آبادانی موقوفات اقدام کنند و از طریق ساختن بناها و توسعه املاک وقفی و افزایش درآمد آن را گسترش دهند. چون این معنا و برداشت از وقف مستلزم پیدایش یک حرکت عمرانی گسترده در مناطق مسکونی و به ویژه شهرها خواهد بود. اسلام اصول اولیه وقف و کلیات وقف را وضع کرد و فقهای اسلام احکام مربوط به وقف را بیان کرده انواع آن را مشخص نموده و شرایط آن را در یک چهارچوب معین تعیین کردند.
و بدین ترتیب با عنایت به جنبه کاربردی تاثیر وقف در عمران و آبادانی شهرها آشکار می شود.
با تغییر و زندگی اجتماعی در جوامع اسلامی اهمیت وقف از عصری به عصر دیگر سیر تکاملی به خود گرفت و اوقاف در هر عصری به تناسب مقتضیات زمان و مکان همچنان نقش مهمی را در مسائل عمرانی برعهده می‌گرفتند علاوه بر ابعاد اجتماعی وقف که شامل تامین زندگی کودکان بی سرپرست تاسیس دارالایتام بیمارستان ها کمک به ادای فریضه حج آزادسازی اسرا مسافران گرفتار (ابن سبیل) میشد نظارت بر وضع جاده ها و هموار کردن و محافظت از آنها یکی دیگر از فعالیت‌های اوقاف به شمار می‌رفت.
شکی نیست که حمایت از موسسات وقفی و تشویق و ترویج آن و توجه به املاک و مستغلاتی که بر آن ها واقع شده و اداره همه موقوفات به صورتی مطلوب که منجر به تحقق اهداف واقف شود بیانگر اهمیت وقف و تاثیر آن بر عمران شهرهای اسلامی است.
یکی از موارد وقف تاسیسات خدمات عمومی بود تاسیسات خدمات عمومی درصد بالایی از بافت معماری شهرهای اسلامی را به خود اختصاص می دادند تاسیس آنها جاذبه‌های برای مهاجرت مردم به وجود می آمد که نتیجه آن توسعه عمران شهرها بود.
غالبا انگیزه بنای چنین تاسیساتی از خیرخواهی و نیکوکاری طبقه حاکمه از سلاطین گرفته تا امرا و ثروتمندان سرچشمه گرفت و برای انها موقوفاتی تعیین می کردند تا به ارائه خدمات آنها استمرار ببخشند.
به طور کلی سیاست وقف نقش بارزی در عمران شهرهای اسلامی بر عهده داشت زیرا نظام وقف از جهتی تشویقی برای تاسیس بناهای دینی موقوفه با همراه داشتن مفهوم سیاسی و کاربرد های مذهبی به شمار می رفت و از جهتی دیگر موجب می‌شد تا برای نگهداری و توسعه تاسیس موقوفاتی از قبیل وکاله ها قیصریه ها سراها حمام ها: خانه ها و دکان ها و دیگر بناهایی که برای عایدی بیشتر مدام در حال بازسازی و نوسازی و توسعه بودند اهمیت بسیار زیادی قایل شوند و از این طریق بودجه تاسیسات را تامین کنند.
اثرات علاوه بر بناهای دینی مسائل اجتماعی و آموزشی را نیز در بر گرفت.
از وقف در داخل بازار اماکن مذهبی و فعالیت های دینی حمایت می‌شد و از طرفی عملکردها و ساختارهای موجود در دیگر نواحی شهری خود تحت تاثیر وقف بوده و حتی مقادیری از اموال و املاک موقوفه که در مناطق اطراف و در حوزه شهرها واقع اند فضاهای اطراف را تحت تاثیر قرار می دهند.
وقف یک بخش عمده و اساسی در اقتصاد سنتی شهر ها و نهادهای اجتماعی وابسته به آن را تشکیل داده و می دهد. وقف به عنوان یکی از الزامات نهادها و رسوم قانون اسلامی در هر حال تاثیر مهمی در شهرهای سنتی خاورمیانه داشته است و این عامل این خود عاملی برای حمایت از اماکن مذهبی و عملکردهای آنها و و دیگر امکانات بوده است.

منبع : پاسخنامه وقف تالیف روح الله بیدرام

هدف موقوفه فضل تلاش در جهت آموزش وقف به مردم می باشد امید است با انتشار مطالب این سایت گام مهمی در آموزش صحیح وقف به مردم در جامعه صورت پذیرد. به اینستاگرام این مجموعه مراجعه نمایید.