در این مقاله به بحث درباره نقش و رابطه وقف با مدرسان و شاگردان می پردازیم.

ارزشی که اسلام برای اهل علم و دانش قائل است و مرکب دانشمندان را از خود شهیدان گرامی تر خوانده و آنها را وارث انبیا دانسته باعث شده که مردم به جستجوی علم و دانش بر آمده و گروه‌های متعددی از علم پدید آید.
این علما و فقیهان در چنین فضای از ارزش و منزلت اجتماعی می زیستند که خود محرکی برای طالبان جوان علم می گردید.
علاوه بر منزلت اجتماعی فوق العاده در بیشتر موارد هنگامی که از یک عالم معروف برای تدریس در مدرسه دعوت به عمل می‌آمد تولیدت و سرپرستی اوقاف و اداره امور مدرسه را هم به او واگذار می کردند و در مورد افراد سرشناس در طی منشوری مکتوب وظایف و اختیارات او را توضیح می‌دادند.
فی المثل مکتوب به سلطان سنجر ملکشاه در خصوص دعوت از امام یحیی جهت تدریس در نظامیه نیشابور و دعوت خواجه رشید الدین فضل الله وزیر معروف از مولانا شمس الدین محمد قونیایی جهت تدریس در مدرسه ارزنجان.
در عین حال آزادی بسیار عالمان دینی باعث می‌شد که آنها در جستجوی علم به شهر های متعدد سفر کنند و برای اینکه به فکر هزینه سفر و توشه راه و غذا باشند به هر شهری که وارد می شدند مورد پذیرایی قرار می‌گرفتند.
خواجه نظام الملک طوسی که بنیانگذار مدرسه نظامیه در شهرهای ایران و جهان اسلام بود اگر در شهر کسی را می یافت که در دانش سرامد شده برای او مدرسه بنا می کرد و اگر استعداد تدریس و تعلیم در دانشمندی می دید او را در کار معاش بی‌نیاز می‌کرد و گاهی چنین دانشمندی را به شهری که از زیور فضل برهنه بود روانه می‌کرد تا حق را پایدار و باطل را نابود کند.
ابن بطوطه در سفرنامه خود می‌نویسد « در محله صالحیه دمشق مدرسه‌ای به نام «مدرسه ابن عمر» وجود دارد. مدرسه مزبور وقف تعلیم و تعلم قرآن است و معلمین و محصلین آن مستمری هایی دارند که مخارج خوراک و پوشاک آنها را تامین میکند.» در زمان خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی 6 هزار طالب علم از نقاط مختلف سرزمین های اسلامی برای تحصیل به تبریز رفته بودند و این فزونی طالبان علم بدین جهت بود که تحصیل در علوم مدارس رایگان بود و در بیشتر موارد علاوه بر سکنی دادن طلاب مقدار مستمری در برخی از مدرسه ها بستگی به میزان تحصیلات افراد داشت و در ازای گذراندن هر دوره یا اتمام هر کتاب مقداری بر مستمری آنها افزوده می‌شد.
محمد عبده می‌نویسد که درآمد سالانه موقوفه های نظامیه بغداد ۱۰۰۰۰ دینار بود و آلوسی بازگو می‌کند که همین درآمد سرشار بود که به دانش پژوهان فرصت تمرکز یافتن بر مسئله دانش را داد زیرا برایشان خوراک پوشاک ابزار زندگی و حتی سواری فراهم می‌شد.
این تسهیلات کامیابی های فرهنگی بسیاری از دانشمندان و پژوهندگان را از این مدرسه به دنبال داشت و همچنین ابن جبیر بیان می‌دارد که هرگاه مسجد مدرسه یا خانقاهی ساخته میشد سلطان صلاح الدین عادت به تعیین اوقافی شایسته داشت که برای کارمندان و دانشجویان و نگهداری بنیادها در وضع خوب بسنده می کرد.
به هر حال عمل واقفین در ساختن مدارس و مراکز گسترش علم و دانش باعث گردید که علما و دانشمندان و اندیشمندان فراوانی در سراسر سرزمین های اسلامی پرورش یابند و پایه های تمدن عظیم اسلامی را بنیان‌گذاری نمایند .
به ضرس قاطع میتوان گفت که هیچ اندیشمند و دانشمندی نبود که چند صباحی از دوران تحصیل خود را در مدارس وقفی نگذرانده و از پوشاک و غذا و ابزارهای زندگی و همچنین اساتید رایگان و کتابخانه آنها استفاده نکرده باشد.
به راستی که تاریخ تعلیم و تربیت اسلام و ایران وامدار وقف می باشد و ای بسا اگر چنین سنت حسنه ای نبود علم و تمدن در سرزمین های اسلامی گسترش نمی یافت.
به هرحال نکته‌ای که امروزه باید بدان توجه داشت گسترش خدمات وقف به آموزش و پرورش رسمی کشور است که بیش از ۲۰ میلیون دانش‌آموز و دانشجو را پرورش می‌دهد و این مسئله‌ای است که مایحتاج تبلیغ و ارشاد مردم در جهت وقف اموال خود در راه مدرسه سازی و تقبل هزینه های آموزشی کشور میباشد.
مدارس:
چنانکه اشاره شد اولین مکتب در مسجد تشکیل شد ولیک نخستین مدرسه به مفهوم مرسوم کلمه مدرسه ای بود که که ناصر کبیر (متوفی ۳۰۴ ) به تدریس قران اشتغال جست و بعد از او داعی صغیر (متوفی و مقتول در ۳۱۶ ) مدارسی تاسیس نمود.
از آن پس مدارسی مهم در مرکز عمده همچون نیشابور سبزوار دیگر نقاط ایجاد گردید که مشهورترین آنها یکی بیهقیه بود که امام ابوالحسن محمد بیهقی (متوفی ۳۲۴ ) بنا نهاد و دیگر مدرسه سعدیه که برادر سلطان محمود در سال 389 قمری عمارت کرد.
ولی در طول تاریخ آموزش و پرورش اسلامی همچنان نزدیکی بین مساجد و مدارس موجود بوده تا حدی که معماری مخصوص مساجد بعدها در نحوه ساخت و احداث مدارس موثر واقع گشت و حتی گاهی مساجد مدرسه هم نامیده می‌شد و این نزدیکی علم و عبادت باعث تشکیل مدارس و حوزه های علمی توسط سیاستمداران و وزیران و متمولین جامعه و در نهایت دانشمندان و علما شده است.
همه کسانی که کمر همت به تأسیس و بنیاد مدرسه‌ای می‌گماشتند لازم بود که چهار اصل را برای ایجاد یک مدرسه در نظر بگیرند:
1- ساختمان مدرسه
2- تعیین مدرسان ورزیده و نامور
3- تهیه کتاب و تاسیس کتابخانه
4-اختصاص موقوفاتی که از محل درآمد آن بتوانند هزینه های مدرسه را تامین کنند.
سه شرط اول در تاسیس هر مدرسه ای صادق بود اما اختصاص موقوفات مختص مدارس وقفی بوده است ولی سوال اساسی این است که چرا اکثر موسسین مدارس آن را وقف می کردند و موقوفاتی برای آن قرار می دادند.
این سوال احتیاج به بررسی و تحقیق مستقلی دارد ولی که به اختصار می توان دلایل ذیل را ذکر کرد:
الف) با وقف نمودن مدارس واقفین عمل صالحی را انجام داده‌اند که وقف مدرسه خود عاملی برای تداوم و بقای عمل صالح است.
ب) با توجه به احترام مردم به وقف به عنوان یک سنت و سیره رسول گرامی اسلام باعث مصونیت مدارس از خرابی و تجاوز افراد با آنها می شدند.
ج) وقف مال در راه خیر و دانش باعث می شد که مردم جدای از ماهیت درونی افراد و شخصیت واقعی واقفین صدمه‌ای به مال وقف نزنند و حساب موقوفه را جدا از حساب واقفین بدانند.
لذا مردان سیاسی با آگاهی از این امر که دشمنان آنها صدمه به مال وقف نخواهند زد آن را موقوفه اعلام نموده و نام خود را جاودانی می کردند.
به هر حال بیشتر واقفین در زمان حیات خود بر کار مدرسه نظارت داشته و پس از فوت با تعیین متولی و ناظر در خصوص مسائلی همچون مذهب فقهی مدرسین و دانشجویان برنامه ها و کتبی که باید تدریس شود رشته تحصیلی دانشجویان پذیرش و اخراج دانشجو زمان و مدت تحصیل شرایطی را تعیین کرده اند فی المثل خواجه رشیدالدین فضل‌الله رشته تحصیلی عده‌ای از طلاب مدارس را تعیین کرده است و همانطور که قبلاً اشاره شد واقف مدرسه مریم بیگم در اصفهان مدرسین را از تدریس کتبی همچون شفا ابوعلی سینا و تدریس فلسفه منع نموده است که شاید بتوان یکی از دلایل نابودی و انقراض مدرسه مذکور را نیز همین مقررات و شرایط سخت دانست به هر حال در زیر چند نمونه از تعاریفی را که در خصوص مدارس وقفی به عمل آمده ذکر می نماییم :
1- سفرنامه ابن بطوطه جهانگرد معروف مشحون از تعاریف وی از مدارس و مراکز علمی موقوفه است که بازدید نموده اند.
وی می نویسد: هرکس را شغل علم و دانش با شور و زهد طاعت بر سر باشد در شهر دمشق از همه گونه مساعدت بهره مند خواهد بود . یا «در این محل (لرستان) مدرسه بزرگی که نهری از میان آن میگذرد و در داخل مدرسه مسجدی وجود دارد که نماز جمعه آنجا خوانده می شود (به وسعت و بزرگی مدرسه توجه فرمایید) و بیرون مدرسه گرمابه ای هست و گرداگرد آن را باغ بزرگی فرا گرفته و در این مدرسه برای صادر و وارد طعام داده میشود.»
2- آقای عبدالحسین زرین‌کوب استاد دانشگاه تهران در کتاب معروف خود «فرار از مدرسه» که سرگذشت ابوحامد امام محمد غزالی دانشمند بزرگ اسلامی و از پرورش یافتگان مدارس وقفی و همچنین مدرس نظامیه بغداد است می‌نویسد: مدارس طوس از شهرت مدارس جرجان و نیشابور برخوردار نبود ولی با این همه اوقاف نیکوکاران و خیرات توانگران شهر طالبان علم و فقیهان آنجا را باز به آن اندازه معاش می داد که با فراغ خاطر به کسب دانش بپردازند.
3- یکی از مشهورترین واقفین خواجه نظام الملک طوسی وزیر مقتدر ملکشاه سلجوقی و موسس مدارس نظامیه می باشد و در شهرهای نیشابور مرو آمل طبرستان و موصل نظامیه ها را تاسیس نمود به حدی که مدرسه هایی که وی ساخت در سراسر جهان زبانزد گردید.
وی علاوه بر تاسیس مدارس موقوفاتی را نیز برای هزینه و مخارج آنها تعیین می نمود به انتخاب مدرسان می‌پرداخت و منابع درسی و برنامه های آموزشی را معین می کرد و از مشهورترین مدرسان نظامیه می توان امام محمد غزالی را نام برد.
سه مورد یاد شده بخش کوچکی از مدارس را که توسط واقفین خیراندیشی ساخته شده است نشان می‌دهد.
مولف تاریخچه اوقاف اصفهان از ۳۰ مدرسه موقوفه اصفهان نام می‌برد خود خود از این شهر 70 مدرسه ذکر کرده است به عنوان مثال از مشهورترین مدارس واقفی که به علت شرایط مندرج در وقف نامه آن مورد توجه محققان میباشد مدرسه مریم بیگم است که متاسفانه اثری از آن باقی نمانده و امروز بر همه آحاد جامعه حفظ و حراست از این مدارس به عنوان یک میراث فرهنگی واجب است.

منبع : پاسخنامه وقف تالیف روح الله بیدرام

هدف موقوفه فضل تلاش در جهت آموزش وقف به مردم می باشد امید است با انتشار مطالب این سایت گام مهمی در آموزش صحیح وقف به مردم در جامعه صورت پذیرد. به اینستاگرام این مجموعه مراجعه نمایید.