در حقوق مدنی ایران یکی از مهم‌ترین شروط صحت وقف (و در مجموع صحت هر ایقاع یا عقد) وجود قصد و رضا واقف است. این شرط از منظر حقوق داخلی، فقه امامیه و استفتائات فقهی قابل تحلیل عمیق است.

🧠 ۱. تعریف «قصد» و «رضا» در فقه و حقوق

📌 تعریف حقوقی

در حقوق مدنی ایران شرط «قصد و رضا» یکی از شرایط اساسی صحت اعمال حقوقی (از جمله وقف) است، و در صدر این تحلیل ماده ۱۹۰ قانون مدنی جایگاه ویژه‌ای دارد:

🔹 ماده ۱۹۰ قانون مدنی ایران:
برای صحت هر معامله/عمل حقوقی (مثل وقف که در زمره ایقاعات قرار دارد)، باید قصد طرفین و رضای آنها حاصل باشد.
به عبارت دیگر، شخص باید اراده انشای حقوقی را داشته باشد و عملش آزادانه باشد. (ویکی حقوق)

📌 نکته حقوقی مهم:
در حقوق ایران «اراده» متشکل از دو عنصر اساسی است:

• قصد: تصمیم و اراده عملی برای ایجاد اثر حقوقی و انشاء آن (مثل گفتن «این مال وقف شد»).
• رضا: تمایل و رضایت واقعی (تمایل درونی همراه با تمایل آزادانه) نسبت به انجام عمل حقوقی. (Wiki Feqh)

📌 تعریف فقهی

در فقه امامیه نیز وقف بدون قصد انشاء وقف (qaṣd al‑waqf) و رضا و اختیار صحیح نیست. نیّت خیرخواهانه تنها درونی پنداشته نمی‌شود تا اثر حقوقی ایجاد کند؛ باید اظهار و اعلام واضح نیز صورت گیرد. (Islam-QA)

📌 ۲. جایگاه «قصد» در وقف

🔹 ناظر به انشاء حقوقی

در وقف، قصد به معناى این است که واقف کاملاً و آگاهانه بخواهد وقف را اجرا کند و با بیان و اعلام صریح آن اثر حقوقی را ایجاد نماید. این همان «قصد انشاء» است که در فقه و حقوق شرط تحقق عقد یا ایقاع محسوب می‌شود. (Wiki Feqh)

📍 فقه امامیه نیز تأکید دارد که «صرف نیت داخلی کافی نیست»:
اگر فرد فقط نیت وقف داشته باشد ولی گفتار یا عملی منطبق بر وقف انجام ندهد (مثلاً نمی‌گوید «این مال وقف است»)، وقف محقق نمی‌شود. (Islam-QA)

📌 نتیجه:
وقف زمانی حقوقاً و فقهًا تحقق پیدا می‌کند که واقف قصد انشاء وقف را بصورت خارجی اعلام کند.

مثال فقهی: اگر فرد فقط در قلبش قصد وقف را داشته باشد ولی کلمه ای وقف را به زبان نیاورد یا عملی معادل آن انجام ندهد، وقف واقع نمی‌شود. (Islam-QA)

📌 ۳. جایگاه «رضا» در وقف

🟡 معنا و آثار

رضا به معنای توافق آزادانه و بدون اکراه یا اجبار با انجام عمل حقوقی است. فقط «خواستن» کافی نیست، بلکه این خواستن باید از آزادی کامل اراده ناشی شود. (Tasnim News)

📌 در حقوق مدنی، هرگونه ضعف در رضا (مثل اکراه، اشتباه یا تهدید) ممکن است موجب شود وقف ناصحیح یا معیوب تلقی شود، یعنی نتوان اثر کامل حقوقی از آن تراوش داد. (Tasnim News)

🧩 ۴. رابطه قصد و رضا در حقوق ایران

📌 تفکیک در قانون مدنی

در حقوق ایران قصد و رضا دو عنصر جداگانه است که در ماده ۱۹۰ قانون مدنی به‌طور مشترک به آنها اشاره شده:

• قصد: تصمیم انشایی برای انجام عمل حقوقی.
• رضا: تمایل آزادانه به انجام آن اقدام.
  این دو اگر در کنار هم نباشند، وقف نمی‌تواند اثر حقوقی خود را پیدا کند. (ویکی حقوق)

📌 همچنین قانون مدنی در مواد بعدی (۱۹۱ تا ۱۹۹) توضیح می‌دهد که:

• عقد/ایقاع بدون قصد واقعی باطل است (مرکز بر نیت واقعی، نه فقط ظاهر).
• عقد در اثر اکراه یا اشتباه فاحش فاقد رضای واقعی است و قابل نفوذ نیست.
• اگر رضایت بعداً داده شود (مثلاً پس از اکراه)، در بسیاری از موارد ممکن است عقد یا ایقاع نافذ شود. (FAOLEX)

📌 ۵. «قصد و رضا» در فقه وقف

🔹 استدلال فقهی

فقهای امامیه انشاء وقف را عمل حقوقی تلقی می‌کنند که مانند سایر عقود، نیازمند مراحل زیر است:

1. نیت خیر و مخلصانه درونی (نیّت قربت الهی).
2. اظهار خارجی قصد که نشان‌دهنده انشاء بوده و آثار حقوقی ایجاد کند.
3. رضایت آزادانه بدون اجبار یا اکراه. (Islam-QA)

📌 دیدگاه مشهور فقها این است که:

✔ وقف بدون اظهار و اعلام قابل مشاهده صحیح نیست.
✔ صرف نیت (حتی نیت خیر) برای اثبات وقف کافی نیست.
✔ رضایت واقعی (عدم اکراه و اجبار) شرط تحقق صحیح وقف است. (Islam-QA)

📌 ۶. «قصد و رضا» و وقف فضولی

در مباحث فقهی/حقوقی درباره وقف فضولی (وقف مال دیگران بدون مالکیت واقعی) نیز این بحث مطرح می‌شود که:

🔸 حتی اگر فضولی (کسی که مالک نیست) نیت وقف داشته باشد، شرط رضا و قصد واقعی مالک لازم است تا وقف تنفیذ شود.
🔸 اجازه و رضایت مالک (تنفیذ) شرط تحقق اثر حقوقی صحیح است. (Neshaste Teasatid)

این نتیجه مطابق با اصول ولایت مالک بر مال خود در فقه و حقوق است؛ یعنی بدون رضایت مالک واقف فضولی، نیت باید توسط مالک تنفیذ شود.

📌 ۷. نتایج کلیدی و جمع‌بندی

📌 ۸. جمع‌بندی پایانی

در تحلیل تخصصی حقوقی و فقهی:
✔ قصد و رضا، هر دو شرط اساسی صحت وقف هستند.
✔ بدون قصد انشایی و اعلان قابل مشاهده، وقف فاقد اثر حقوقی است.
✔ رضایت باید آزادانه باشد و تحت فشار نباشد.
✔ در وقف فضولی، اجازه مالک شرط نفوذ وقف است.

این تحلیل یکپارچه از سوی قانون مدنی ایران و فقه امامیه پشتیبانی می‌شود و در قضایای حقوقی واقعی نیز کاربرد دارد.

هدف موقوفه فضل تلاش در جهت آموزش وقف به مردم می باشد امید است با انتشار مطالب این سایت گام مهمی در آموزش صحیح وقف به مردم در جامعه صورت پذیرد. به اینستاگرام این مجموعه مراجعه نمایید.