در حقوق مدنی ایران و فقه امامیه یکی از ارکان اساسی صحت وقف، مشخص و معیّن بودن مورد وقف است. این رکن هم از نظر مواد قانونی در قانون مدنی قابل استناد است و هم در فقه شیعه و استفتائات درباره‌ی وقف مورد بحث دقیق قرار گرفته‌است.

📌 مشخص بودن «مورد وقف» — مقاله تخصصی

🧩 ۱) تعریف «مورد وقف»

مورد وقف به معنای همان مالی است که واقف آن را وقف می‌کند؛ یعنی موضوع وقف باید مشخص، معیّن، قابل قبض و قابل انتفاع باشد تا عقد وقف تحقق پیدا کند.
در حقوق ایران و فقه امامیه شرط می‌شود که:
✔ موضوع وقف عین قابل احراز باشد نه منفعت مجرد یا مال نامعلوم. (class.ujsas.ac.ir)

📜 ۲) «مورد وقف» در قانون مدنی ایران

قانون مدنی ایران صراحتاً در چند ماده به موضوع مال موقوفه اشاره دارد:

🔸 ماده ۵۵ قانون مدنی

«وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود.»
📌 از همین تعریف روشن می‌شود که موضوع وقف عین مال (شیء مشخص) است نه منفعت مجرد یا چیز نامعین. (class.ujsas.ac.ir)

🔸 ماده ۵۸ قانون مدنی

«فقط وقف مالی جایز است که با بقای عین بتوان از آن منتفع شد اعم از اینکه منقول باشد یا غیرمنقول، مشاع باشد یا مفروز.»
📌 این ماده تأکید می‌کند که مورد وقف باید مال باشد که بقا و انتفاع آن ممکن باشد (مثلاً وقف میوه‌ای که با مصرف از بین می‌رود باطل است). (moghofebader.ir)

🔸 ماده ۵۹ قانون مدنی

«اگر واقف عین موقوفه را به تصرف موقوف‌علیهم ندهد وقف محقق نمی‌شود و هر وقت به قبض داد، این عقد تحقق پیدا می‌کند.»
📌 این ماده دلالت دارد بر ضرورت تعیین واضح و قابل قبض بودن مورد وقف. (moghofebader.ir)

✔ نظر حقوق‌دانان

مال موقوفه باید:

1. عین عینی و قابل رویت باشد،
2. مشخص و معیّن باشد (نه نامعلوم)،
3. قابل قبض و انتفاع باشد،
4. مالی باشد که با مصرف از بین نرود. (moghofebader.ir)

اگر موضوع وقف نامشخص باشد یا مردد بین چند مال شود (مثل اینکه واقف بگوید «خانه‌ام یا مغازه‌ام را وقف کردم»)، وقف باطل است و تا وقتی موضوع مشخص نشود عقد تحقق نمی‌یابد. (moghofebader.ir)

📌 ۳) «مورد وقف» از منظر فقه امامیه

فقه امامیه نیز برای صحت وقف مفاهیم مشابهی را می‌پذیرد:

✔ شرط تعیین موضوع وقف

فقها معتقدند وقف نهادی است که باید مال مشخص و معین باشد.

• وقف بر مال مجهول (مثل: «مالی را وقف می‌کنم» بدون مشخص کردن آن ماهیت یا محل آن) صحیح نیست.
• وقف باید در موضوع مشخص واقع شود تا اثر حقوقی وقف ایجاد شود؛ زیرا وقف در مقام حبس عین است و عین باید معین باشد. (Drishti Judiciary)

✔ شرط انتفاع و مشروعیت مصرف

همچنین وقف باید برای موضوع مشروع و مشخص باشد؛ مثلاً وقف برای امور غیرمشروع باطل است و در صورتی که مصرف وقف نامشخص یا نامشروع باشد، ممکن است کل وقف یا بخش مربوط به آن نامشروع باطل شود. (Drishti Judiciary)

✔ شرط عدم ابهام

اگر واقف موضوع وقف را طوری بیان کند که بین چند مال مردد باشد، بدون اینکه تخصیص مشخص بدهد (مثلاً بگوید «خانه یا باغم وقف شد»)، این حکم به بطلان منجر می‌شود؛ زیرا تعیین موضوع، شرط صحت است. این نظر مطابق با اصول عمومی فقهی درباره‌ی وضوح موضوع عقد است و متون متعددی بر آن صحه می‌گذارند. (Drishti Judiciary)

📌 ۴) پیوند حقوقی–فقهی

در هر دو نظام، واضح و معین بودن مورد وقف جزو شرایط لازم است:

📍 عدم رعایت این شروط موجب بطلان وقف یا عدم تحقق عقد می‌شود.

🧠 ۵) مباحث تکمیلی تخصصی

۱) وقف بر منفعت محض یا دین؟

مبنای قانون و فقه این است:
✔ وقف عین مال است، نه صرف دین یا منفعت (مثل طلب از دیگری).
✔ وقف صرف منافع بدون عین واقعی معمولاً پذیرفته نمی‌شود مگر در صورت تحقق قبض و قابل‌تعیین بودن موضوعِ منفعت. (class.ujsas.ac.ir)

۲) وقف فضولی و نامشخص بودن مال

اگر واقف فکر کند مال از آن اوست در حالی که نیست (وقف فضولی)، یا مال مردد باشد، وقف تا زمانی که مورد واقف مشخص نشود، نافذ نیست و نیاز به تنفیذ مالک دارد. (Neshaste Teasatid)

۳) وقف عام و وقف خاص

در وقف عام، موقوف‌علیهم تعیین نمی‌شوند ولی موضوع مال باید معین باشد (مثلاً زمین مشخص). در وقف خاص، علاوه بر موضوع، ذینفعان هم باید معین باشند و ابهام در ذینفعان باعث بطلان وقف خاص می‌شود. (class.ujsas.ac.ir)

📌 جمع‌بندی نهایی

✔ «مورد وقف» یا مال موقوفه باید مشخص، معیّن، قابل قبض و قابل انتفاع باشد.
✔ اگر موضوع وقف مجهول، مردد یا نامعین باشد، وقف تحقق نمی‌یابد یا صحیح نیست.
✔ این قاعده هم در قانون مدنی ایران (مواد 55، 58، 59) آمده و هم در فقه امامیه مشروعیت یافته است.
✔ وقف باید در موضوع قابل شناسایی و قابل اجرا انجام شود تا آثار حقوقی‌اش (حبس عین و تسبیل منفعت) به‌طور کامل تحقق یابد. (class.ujsas.ac.ir)

هدف موقوفه فضل تلاش در جهت آموزش وقف به مردم می باشد امید است با انتشار مطالب این سایت گام مهمی در آموزش صحیح وقف به مردم در جامعه صورت پذیرد. به اینستاگرام این مجموعه مراجعه نمایید.