در ادامه مقاله موقوفه حاج محمد قاسم ملک التجار به بررسی بحث وقف مرکب، قاعده فقهی تسلیط، عزل متولی می پردازیم .

به طوری که در عبارت مقاله قبل ملاحظه می شود واقف در زمان حیات خویش، تولیت موقوفه را با خودش ، بعد با اولاد و در صورت انقراض اولاد با متولی آستان قدس رضوی قرار داده است.
وقتی شخصی که مالک مالی است و براساس احکام فقهی و حقوقی مترتب بر وقف، آن را بر مصارفی که شرعا مجاز است وقف می کند، نهادی را به نام موقوفه یا وقف بنیان می گذارد که این نهاد شخصیت حقوقی مستقلی پیدا می نماید. در ماده 3 قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه آمده است:« هر موقوفه دارای شخصیت حقوقی و متولی یا سازمان حسب مورد نماینده آن می باشد».
حقوق دانان ازجمله آقای دکتر ناصر کاتوزیان،شخصیت حقوقی یافتن نهاد وقف را از امتیازات قانونی ایران دانسته اند .
اکنون که این شخصیت حقوقی تاسیس گردیده، واقف، باید برای اداره امور آن چاره اندیشی نماید لذا شخصی را با ذکر نام یا اوصاف بعنوان مدیر موقوفه که اصطلاحاً متولی نام دارد برمیگزینند و خود وی نیز می تواند این سمت را مادام العمر و یا مدتی که قرار بدهد بر عهده بگیرد. ماده 75 قانون مدنی می گوید :« واقف می تواند تولیت،یعنی اداره کردن امور موقوفه را مادام الحیات یا در مدت معینی برای خود قرار دهد و نیز می تواند متولی دیگری معین کند که مستقلا یا مجتمعا با خود واقف اداره کند .
تولیت اموال موقوفه ممکن است به یک یا چند نفر دیگر غیر از خود واقف واگذار شود که هر یک مستقلا یا منضما اداره کنند و همچنین واقف می تواند شرط کند که خود او یا متولی که معین شده است نصب متولی کند و یا در این موضوع هر ترتیبی را مقتضی بداند قرار دهد». در تحریر الوسیله چنین آمده است :
« مسأله 78- برای واقف جایزه است،تولیت موقوفه و نظارت بر آن برای همیشه و یا مدتی معین برای خود قرار بدهد چه مستقلا و چه با شرکت فرد معین دیگر، و همچنین جایز است آن را به همین نحو برای غیر قرار بدهد بلکه حتی جایز است مسأله تعیین متولی را به عهده غیر بگذارد و در نتیجه متولی کسی خواهد بود که آن غیر معین کرده است، بلکه جایز است کسی را متولی قرار دهد و به او اختیار دهد که برای بعد از خودش متولی معین کند و همچنین مقرر بدارد که هر متولی برای بعد از خودش جانشسین معین کند » .
مسأله 79 :« اینکه گفتیم واقف می تواند تولیت را برای خودش یا غیر قرار دهد فقط در زمان وقف کردن و خواندن عقد وقف است.
و اما بعد از تمام شدن عقد وقف، واقف مانند سایر مردم هیچ ارتباطی با موقوفه ندارد و به کلی از آن بیگانه است و نه،می تواند تولیت معین کند و نه، اگر معین کرد او را عزل نماید مگر آنکه اختیار عزل کردن متولی را هم در ضمن عقد وقف برای خودش قرار داده باشد به اینکه در حال وقف شخصی را که متولی کرده باشد و گفته باشد هر وقت بخواهم تو را عزل می کنم».
اختیاراتی که بدان اشاره شد انحصاراً بر اساس شرایطی است که در عقد وقف تعیین شده است و پس از آن واقف مجاز به تغییر و تبدیل نیست، حتی حق عزل متولی را ندارد.
ماده 79 قانون مدنی می گوید:« واقف یا حاکم نمی توانند کسی را که ضمن عقد وقف، متولی قرار داده شده است عزل کنند. مگر در صورتیکه حق عزل شرط شده باشد و اگر خیانت متولی ظاهر شود، حاکم، ضمّ امین می کند».
اختیارات واقف در تعیین شرایط دلخواه خود در وقف، مبتنی بر قاعده فقهی تسلیط است و این قاعده در حدیث شریف نبوی الناس مسلّطونَ علی اموالهم ریشه دارد.
در ماده 30 قانون مدنی آمده است :« هر مالکی نسبت به مایملک خود حق همه گونه تصرف و انتفاع دارد. مگر در مواردی که قانون استثناء کرده باشد». پس از قطعیت یافتن وقف، یعنی طی مراحل ایجاب و قبول و قبض و اقباض ، واقف با وقف بیگانه می شود و حق تغییر و تبدیل در هیچ یک از شئون آن را ندارد و با تمام اختیاراتی که واقف بر اساس اصل آزادی اراده و قاعده تسلیط نسبت به مالش داشته است و نیز تسلط و اختیاراتی که حاکم بر مبنای احکام شرعیه در جامعه اسلامی دارد، می بینیم که حق عزل متولی تعیین شده را ندارند و حتی در زمان خیانت وی فقط می توانند ضم امین نمایند، یعنی شخص امینی را با او همراه کنند.
شرایط واقف در وقف معتبر و غیر قابل تبدیل است بدان حد که گفته شده است :« نصٌّ الواقف کَنَصِ الشّارع یا شروط الواقف کَنَصِ الشّارع». این موضوع دلالت بر استحکام عقود در شرع مقدس اسلام دارد که بر پایه آیه یک سوره مائده یا ایها الذین آمنو ، اوفوا بالعقود استوار است.
درباره انواع تولیت و نظارت و مباحثی پیرامون متولی و ناظر در آینده مطالبی بیان خواهد شد.
در صفحه 119 کتاب شمس الشموس تالیف حاج احتشام کاویان در مورد حاج قاسم ملک التجار نوشته شده است:« در سمت غربی دارالسیاده مقابل پنجره نقره ، صفه ای است که معروف به مسجد زنانه بالا سر و صفه« حاج قاسمی » بوده .
دور این مسجد اشعاری مشتمل بر صلوات بر ائمه معصومین نوشته شده بود. مطلعش این است.
صل یا رب علی شمس الضحی احمد المختار نور الثقلین
شاید این مسجد هم ضمیمه مسجد بالا سر مبارک بوده، بواسطه ساختمان دارالسیاده مجزی شده باشد. بطوری که در کتیبه دیوار غربی آن منظوماً نوشته شده است این مسجد را در سال 1277 قمری مرحوم حاج قاسم تهرانی ملک التجار مشهد تعمیر کرده است.
سمت صدرالحفاظ که در وقف نامه آمده است، به طوری که از متون تاریخی از جمله وقف نامه گوهرشاد بیگم وافقه مسجد گوهرشاد بر می آید از دیر باز در دار الحفاظ مسجد گوهرشاد وجود داشته است .
سید محمد کاظم امام در متاب مشهد توس به نقل از نسخه ای از مرقعات کتابخانه ملی ملک ، متن نشان (فرمان) مصدری حفاظ مسجد گوهرشاد را که از جانب سلطان حسین میرزا بایقرا به نام خواجه حافظ حسین علی صادر گشته، چاپ کرده است.
به نوشته وی در مجموعه منشآت خواجه عبدالله مروارید نیز متن این فرمان با اختلافاتی در برخی از کلمات دیده می شود .
این منشآت نیز در کتابخانه ملی ملک موجود است. وقف نامه حاج قاسم ملک التجار را محمد حسن الرضوی ، حاج میرزا نصرالله و علی اکبر الحسینی گواهی کرده اند.

منبع : سیمای وقف در خراسان تالیف عبدالرضا امیرشیبانی

هدف موقوفه فضل تلاش در جهت آموزش وقف به مردم می باشد امید است با انتشار مطالب این سایت گام مهمی در آموزش صحیح وقف به مردم در جامعه صورت پذیرد. به اینستاگرام این مجموعه مراجعه نمایید.