در این مقاله به بحث درباره نقش و رابطه وقف در پیدایش کتاب و کتابخانه در عالم اسلام می پردازیم.

علاقه اسلام به علم و دانش و تاکید بر فراگیری آن باعث شد که مسلمانان به طور روزافزونی به جانب علم و دانش روی آورند و با توجه به حجم مطالب و مسائل موضوع ثبت و حفظ آنها مطرح شد.
اولین نیاز مسلمانان به کتابت، ثبت آیات الهی بود که بر پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نازل می شد و به علت فراوانی سوره ها و آیات احتمال فراموشی از بین رفتن و حذف و اضافات کلمات و عبارات وحی مسلمانان را تهدید می نمود بنابراین تدوین و جمع آوری سوره و آیات قرآن به صورت کتاب مطرح شد.
علاوه بر این امر پیامبر صلی الله علیه و آله کتاب را به عنوان معجزه خود معرفی نمود به این دلیل ارزش کتاب و کتابت به حدی رسید که کتاب و کتابخانه به عنوان وسایل با ارزش تربیتی، تعلیمی به سرعت تاسیس و گسترش یافت بنابراین در میابیم که:
1- اولین کتاب در اسلام قرآن بود
2- اولین محل تعلیم و تربیت مسجد بود
3- اولین محل حفظ و نگهداری کتاب نیز مساجد بودند
ولی با توجه به آزادی علما در خصوص کسب دانش و ترجمه کتب از سایر زبان ها به زبان عربی مسئله جمع آوری کتب و تشکیل کتابخانه به صورت امری عادی درآمد.
جریان تشکیل کتابخانه در اسلام از سه جنبه هدیه کتاب منتج می شود.
الف) هدیه کتاب به حکام، وزرا، امرا و بزرگان
ب) هدیه کتاب به عنوان پیشکش و تحفه
ج) وقف کتاب
در مورد اول و دوم کتاب توسط نویسنده آن یا کسی که آن را خریده بود به حکام و پادشاهان و دوستان و آشنایان هدیه می شد وآنها با جمع آوری این کتب به تأسیس کتابخانه شخصی می‌پرداختند، فی المثل کتابخانه صاحب ابن عباد.
ولیک وقف کتاب ارزنده ترین طریق تشکیل کتابخانه ها بود که علاوه بر حفظ کتب باعث استفاده عموم از آنها می شده است.
یکی از نکات جالب توجه در جهان علمی اسلام در مورد کتاب آن بود که به کتاب به عنوان وسیله علمی لازم برای اهل علم نگریسته می‌شد به این جهت حبس کتاب و جلوگیری از استفاده از آن از ابتدا در اسلام بسیار ناپسند بود. احادیث فراوانی وجود دارد که حکایت از زشتی حبس کتاب و حتی حرمت حبس ،احتمال حبس کتاب از راه وقف آن بر مجامع علمی و عمومی آن را در معرض استفاده عموم قرار می دادند. سابقه وقف کتاب در اسلام بسیار طولانی است و حتی به نیمه اول قرن اول اسلامی منتهی می گردد.
در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله نیز قسمت های مختلف قرآن که بر اشیای متفرقه نوشته می شد، در مسجد ضبط می گردید تا شاید به این وسیله در معرض استفاده عموم قرار گیرد و همچنین خالد ابن ابی الهیاج قرانی خط زیبا و با آب طلا نوشت و آن را در قبله مسجد النبی برای استفاده عامه قرار داد و این جریان مربوط به اواسط قرن اول هجری است.
به این ترتیب وقف کتاب بر مجامع عمومی از همان صدر اسلام رایج شد و چون اولین مجمع عمومی در اسلام همانند اولین مرکز تعلیم و تربیت مسجد بود در ابتدا قرآن و سپس کتب بر مساجد وقف می شد.
پس از آنکه مسجد رسماً به صورت مراکز تعلیم و تربیت در آمد وقف کتب بر مساجد توسعه یافت.
به علت عدم گنجایش مساجد و جلوگیری از نابودی کتب محل هایی برای نگهداری کتاب در جوار یا در داخل مسجد ساخته شد و سپس رسم بر آن شد که در جوار مساجد کتابخانه ای نیز ساخته شود و مساجد بزرگ در هنگام بنا دارای کتابخانه اختصاصی می شدند این موضوع تا زمان معاصر نیز ادامه یافته است و درباره مشاهد متبرکه نیز صدق می نمایند.
کتابخانه های مساجد جامع بنی امیه در دمشق مدینه و مکه و مساجد بزرگ دیگر بر همین اساس به وجود آمده اند و کتابخانه آستان قدس رضوی و نجف اشرف و سایر مشاهد متبرکه نیز نمونه دیگری از همین رسم می باشد.
کتابخانه مسجد اعظم قم که به وسیله مرحوم آیت الله بروجردی با بنای مسجد تاسیس شد از کتابخانه های معتبر مساجد در زمان معاصر می باشد و از آخرین نمونه‌های وقف کتاب کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی در قم است که می گویند بیش از ۲۵ هزار جلد کتب خطی نفیس و کمیاب در آن موجود می باشد.
علت تاسیس کتابخانه در جوار مساجد علاوه بر توجیه تاریکی آن است که عبادت و علم در اسلام از یکدیگر تجزیه نشده اند، طلب علم بهترین عبادت است لذا جریان وقف کتاب در مساجد پس از آنکه مساجد علاوه بر محل عبادت و مرکزیت علمی نیز کسب نمودند و به عنوان محل تعلیم و تعلم شناخته شدند توسعه بیشتری پیدا کرد.
دانشگاه فعلی الازهر در ابتدای بنا به عنوان جامعه الگو جامع الازهر تاسیس گردید و همچنین جوامع قُرطُبه طلیطله غروبین وزیتونه و کتابخانه های بزرگی که در جوار و ضمیمه آنها وجود دارد بیشتر از راه وقف کتاب رشد و نمو نموده است.
تاریخ کتاب و کتابخانه در اسلام شاهد وقف کتاب بسیار و پیدایش کتابخانه های بزرگ از این راه می باشد.
ابن جوزی (متوفی ۵۹۷ ) می گوید که در فهرست کتب موقوفه مدرسه – نظامیه بغداد شش‌ هزار که کتاب ذکر شده بود.
مسعودی نویسنده بزرگ مورخ معروف پس از وفات خود در سال ۵۸۴ قمری کتابخانه خود را بر خانقاه سمیساطیه در شام وقف نمود.
گویا رسم بر آن بود که دانشمندان و بزرگان کتب خود را پس از وفات وقف می نمودند همچنانکه صاحب بن عباد کتابخانه شخصی خود را پس از وفات کتابخانه شهرری نمود.
اصولاً از آنجا که وقف کتاب در اسلام یکی از پر ثواب ترین کارهاست وقف کتاب برای کتابخانه های عمومی در اسلام رواج یافت، نه تنها وقف کتاب در اسلام رایج بود بلکه وقف مال بر اداره کتابخانه نیز امری کاملاً مرسوم بود چنانکه ابن خلدون مورخ معروف نسخه ای از کتاب مشهور خود مقدمه «کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر فی ایام العرب و الخ» را وقف کتابخانه قیروان نمود همچنین جبرئیل ابن عبدالله ابن بختیشوع نسخه ای از کتاب خود الکافی را به دارالعلم بغداد وقف نمود.
یاقوت حموی کتاب معجم الادباء و معجم البلدان کتاب‌های خود را وقف مسجد زیدی در بغداد نمود .
به هر حال تاسیس کتابخانه ها در جوار مدارس و مساجد باعث شد که آنها به نوبه خود به مرکز تعلیم و تعلم تبدیل شوند.
از نکات جالب این که بسیاری از موسسان کتابخانه ها و مدارس وقفی شرایط و مقرراتی را جهت حفظ و صیانت کتب و نحوه امانت دادن آنها در وقف نامه‌ها عنوان کرده‌اند، فی المثل در وقف نامه مدرسه سلطانی اصفهان می خوانیم که: (… به دستور تسلیم کتابداری که متولی شرعی به جهت کتب وقفی مدرسه مبارکه فرمود تعیین نموده باشد، مقرر آنکه کتابدار مزبور در اکثر اوقاتی که طلبه را رجوع به کتاب های وقفی بوده باشد در مدرسه حاضر بوده ضبط کتب وقفی حسب الواقع نموده صیانت آنها از تلف و ضیاع نماید و دادوستد آنها را به شرح که در ظهر کتب مزبوره مرقوم است نماید) به هر حال آنچه از تاریخ کتاب و کتابخانه ها در اسلام می توان نتیجه گرفت این که نقش حیاتی و مهم کتابخانه های وقفی در گسترش علم و دانش داشته اند و این ابزار دیگری تاکنون در طول تاریخ علم اسلام مانند وقف منشاء اثر نبوده است.
امروزه بر ماست که مجدداً این سنت حسنه را گسترش دهیم و با وقف کتاب به نشر علم کمک کنیم و مجد و عظمت اسلام را زنده نگه داریم.

منبع : پاسخنامه وقف تالیف روح الله بیدرام

هدف موقوفه فضل تلاش در جهت آموزش وقف به مردم می باشد امید است با انتشار مطالب این سایت گام مهمی در آموزش صحیح وقف به مردم در جامعه صورت پذیرد. به اینستاگرام این مجموعه مراجعه نمایید.