در این مقاله به موقوفه محمد خان قاجار می پردازیم . طبق حبس نامه مورخه 1237 هجری قمری محمد خان قاجار دَوَلُّو ملقب به نایب الایاله یا نایب الدوله همگی و تمامی مزرعه ضیاء الدین مشهور به سهل الدین از توابع مشهد مقدس رضوی را وقف کرده است بر روشنایی مسجدی که واقف مذکور در خیابان علیا بنا نموده و بر فقرای مدرسه صالحیه مشهور به مدرسه نواب.
خطبه عربی این وقف نامه با خط ثلث زیبا و متن فارسی آن به نستعلیق خوبی نگارش یافته است. مزرعه سهل الدین در کیلومتر 22 شهر مشهد در سمت شمال غرب مشهد در حد غربی جاده اصلی بین مشهد و شهر توس واقع می باشد.
مزرعه مزبور تا توس حدود پنج کیلومتر فاصله دارد و قسمت عمده اراضی آن به صورت زمین کشاورزی، به طریق کشت آبی و دارای محصولاتی نظیر گندم و جو است و بخش کوچکی نیز شامل قطعات مسکونی و تعدادی باغ و دامداری می باشد.
مقصود از مسجدی که در وقف نامه آمده است ، مسجد نایب معروف به مسجد ملا هاشم است که جنب مدرسه نواب قرار دارد و توسط آستان قدس رضوی به شکل زیبا و با شکوهی بازسازی شده و در اختیار نمازگزاران قرار گرفته است.
در باره مسجد نایب در صفحه 597 کتاب منتخب و التواریخ تالیف حاج محمد هاشم خراسانی چنین نوشته شده است :«مسجد نایب در بالا خیابان، قریب به مدرسه نواب و ان صحن و سه شبستان دارد که یک شبستان آن ضربی است و یکی چوب پوش و یکی دیگر هنوز رویش باز است و گویا تاریخش با تاریخ مدرسه نواب مقارن بوده».
مدرسه نواب یا مدرسه صالحیه، همچنانکه قبلا در معرفی موقوفه نواب میرزا ابوصالح رضوی بیان کردیم در سال 1086 هجری قمری توسط میرزا ابوصالح ساخته شده و املاکی را وقف بر ان کرده است.
در زمینه تولیت موقوفه نایب الایاله در وقف نامه، چنین آمده است:« متولی وقف مزبور عالیجناب مقدس القاب فضایل مآب کمالات انتساب، حقایق و معارف اکتساب، اسوة المحققین و قدوة المدققین، حاوی الفروع و الاصول، جامع المعقول و المنقول، سلاله النجباء العظام، حاج الحرمین الشریفین، مجتهد الزمانی، حاجی ابو محمد و بعد، اولاد ذکور ایشان، بطناً بعد بطن، و هرگاه خدا نخواسته اولاد متولی منقرض شد، یا آنکه قابلیت تولیت نداشته باشند، متولی، اعلم و افقه و اتقای علمای ارض اقدس خواهد بود».
در مورد حق التولیه در وقف نامه موقوفه محمد خان قاجار چنین آمده است: «…… مقرر آنکه متولی مزبور ، جمع آوری حاصل و منافع مزرعه مزبوره نموده، بعد از وضع عشر حق التولیه، اولاً هر شب یک سیر روغن چراغ به جهت روشنایی مسجد مزبور داده، تتمه را متولی شرعی علی حسب صلاحدید، بر فقرای طلاب مدرسه مزبوره تقسیم نماید……..».
درباره متولی و انواع تولیت در مقالات گذشته مطالبی بیان کردیم. اکنون در باره حق التولیه به اجمال سخن می گوئیم. بنا بر قاعده ، واقف باید برای کسی که او را به عنوان متولی موقوفه تعیین می کند در قبال اعمال تولیت، یعنی اداره کردن امور موقوفه اجرتی برقرار نماید. در ماده 336 قانون مدنی امده است:« هرگاه کسی بر حسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود مگر اینکه معلوم شود که قصد تبرع داشته است».
بر همین اساس به طور کلی در وقف نامه ها دیده می شود که حق التولیه متولی بر سایر مصارف و هزینه های وقف، مقدم شمرده شده است.
ماده 84 قانون مدنی می گوید :« جایز است واقف از منافع موقوفه، سهمی برای عمل متولی قرار دهد و اگر حق التولیه، معین نشده باشد متولی مستحق اجرت المثل است».

منبع : سیمای وقف در خراسان تالیف عبدالرضا امیرشیبانی

هدف موقوفه فضل تلاش در جهت آموزش وقف به مردم می باشد امید است با انتشار مطالب این سایت گام مهمی در آموزش صحیح وقف به مردم در جامعه صورت پذیرد. به اینستاگرام این مجموعه مراجعه نمایید.