در حقوق ایران و فقه اسلامی، وقف به‌عنوان یکی از نهادهای حقوقی و اجتماعی مهم دارای تقسیم‌بندی‌های چندگانه است — هم از نظر حقوق ایران (به‌ویژه قانون مدنی) و هم از دیدگاه فقه امامیه و فقه اسلامی عام‌تر (که در متون فقهی نقشه‌های متنوعی برای وقف ارائه شده). در ادامه مقاله‌ای کاملاً تخصصی، مرجع‌محور، و جامع درباره‌ی تقسیم‌بندی وقف از منظر حقوقی و فقهی می‌خوانید.

📌 تقسیم‌بندی وقف (حقوقی و فقهی) — مقاله تخصصی

📍 ۱) تقسیم‌بندی اصلی بر اساس قاعده قانون مدنی ایران

در حقوق ایران، مهم‌ترین تقسیم‌بندی که قانون و رویه‌های حقوقی پذیرفته، تقسیم وقف بر اساس اینکه وقف عام است یا خاص است. این تقسیم‌بندی هم از نگاه قانون‌گذار پذیرفته شده و هم با نظرات حقوق‌دانان و مراجع فقهی همخوانی دارد:

🔹 ۱‑۱) وقف عام

وقفی است برای منافع عام؛ یعنی منافع مال وقف‌شده به عموم مردم یا گروهی غیرمحصور از افراد تعلق گیرد، بدون اینکه اشخاص خاصی به‌طور معین ذی‌نفع باشند (مثلاً وقف مسجد، مدرسه، بیمارستان یا کمک به کلیه فقرا).
✔ این نوع وقف بیشتر در اموال عام‌المنفعه کاربرد دارد.
✔ در صورتی که موقوف‌علیهم نامحصور باشد، قبول حاکم (اداره اوقاف) برای ثبوت وقف لازم است (طبق تفسیر ماده ۵۶ قانون مدنی). (وکیل تاپ)

🔹 ۱‑۲) وقف خاص

وقفی است که در آن موقوف‌علیهم اشخاص معین و محدود هستند، مثلاً وقف برای فرزندان واقف یا اعضای خانواده‌ای خاص.
✔ در این نوع وقف، چون موقوف‌علیهم مشخص هستند، قبول آن‌ها شرط تحقق وقف (ایجاب واقف + قبول موقوف‌علیهم) است. (وکیل تاپ)

📌 در حقوق ایران این دو نوع وقف، اساس تقسیم‌بندی قانونی وقف محسوب می‌شود و قواعد متفاوتی در مرحله قبول و تسلیم دارند (در وقف عام قبول حاکم، در وقف خاص قبول موقوف‌علیهم). (وکیل تاپ)

📍 ۲) تقسیم‌بندی‌های تکمیلی در فقه اسلامی

فقهاء امامیه و نیز دیگر مذاهب اسلامی وقف را در مباحث فقهی بیشتر از دو دسته‌ای که در قانون مدنی آمده بررسی کرده‌اند. این تقسیم‌ها بیش‌تر برای تحلیل فقهی و تطبیقی به کار می‌روند:

🔸 ۲‑۱) وقف خیری (عام/عام المنفعه)

این نوع وقف برای اهداف خیر و عامه مردم است؛ مانند وقف مسجد، مدرسه، درمانگاه یا کمک به فقرا. این همان وقف عام در قوانین حقوقی است اما در فقه گاه تفصیل بیشتری پیدا می‌کند. (Wakf)

🔸 ۲‑۲) وقف خانوادگی (وقف خاص یا وقف عائلی)

وقفی است که منافع وقف برای اعضای خانواده یا نسل واقف در نظر گرفته شود (در فقه اسلامی به آن waqf al‑ahli گفته می‌شود). (Wakf)

🔸 ۲‑۳) وقف مشترك (وقف ترکیبی)

این نوع وقف در فقه قابل تصور است که بخشی از منافع وقف برای اعضای خانواده باشد و بخشی برای خیرات عمومی (وقف مختلط یا مشترك بین خانواده و عام). مثال: وقف مال به‌گونه‌ای که سود آن به خانواده اختصاص داشته باشد و مازاد سود برای مسجد یا درمانگاه صرف شود. (Wakf)

⚠️ توجه: این تقسیم‌بندی سه‌گانه (عام، خانوادگی، مشترك) در حقوق ایران صریحاً قانون‌گذاری نشده اما در مباحث فقهی و در برخی نظام‌های حقوق اسلامی در دیگر کشورها مطرح بوده و برای تحلیل فقهی وقف به کار می‌رود. (Wakf)

📍 ۳) تقسیم‌بندی وقف از نظر موضوع یا شیء

اگر از منظر موضوع وقف نگاه کنیم، در فقه و حقوق کشورهای اسلامی تقسیمات دیگری نیز مطرح است:

🔹 وقف منقول و غیرمنقول

• وقف غیرمنقول: مثل زمین، خانه، مغازه (از شایع‌ترین انواع وقف در ایران)
• وقف منقول: مثل پول، شتر، وسایل قابل انتفاع
  این تقسیم بیشتر از دیدگاه موضوع وقف مطرح می‌شود نه اینکه قواعد حقوقی متفاوتی برای آن تعیین شده باشد. (Zeed Sharia)

🔹 وقف مستمر و منقطع

در برخی منابع، وقف از لحاظ استمرار منافع نیز تقسیم می‌شود:

• وقف مستمر (دائم): منافع آن برای همیشه تخصیص داده می‌شود.
• وقف منقطع: وقف برای مدت زمانی خاص یا تا زمانی که منافع به هدف معین برسد.
  این تقسیم در نظرگاه حقوق مدنی ایران پذیرفته نشده است چون وقف اساساً نهاد دائم است، اما در فقه برخی از مباحث درباره وقف منقطع یا پایان‌پذیر وجود دارد (اگرچه جمهور فقها اصل وقف منقطع را محدود یا نامعمول می‌دانند). (Rasekhoon)

📍 ۴) احکام حقوقی و فقهی تقسیم‌بندی

🔸 قانون مدنی ایران

• وقف عام و وقف خاص: این تقسیم در قانون مدنی و رویه حقوقی پذیرفته شده و در ماده ۵۶ قانون مدنی هم به آن اشاره‌ای عملی شده است (قبول حاکم یا موقوف‌علیهم). (وکیل تاپ)

🔸 فقه اسلامی

فقهاء توجه دارند که وقف باید مطابق با شرع مقدس باشد و تقسیم‌بندی‌هایی مانند وقف خیری، وقف خانوادگی، وقف مشترك از نظر فلسفه‌ای و حکمت وقف مطرح می‌شود. برای مثال، وقف خانوادگی در فقه شیعه شناخته شده است و به آن waqf al‑ahli اطلاق می‌شود (وقف بر خانواده) که در قرآن یا روایات به نمونه‌هایی از وقف‌های خانوادگی اشاره شده است؛ این موضوع در کتاب‌های فقهی اهل سنت و شیعه نیز تبیین شده است. (Wakf)

📍 ۵) اهمیت تقسیم‌بندی در اجرا و آثار حقوقی

📌 در وقف عام

• موقوف‌علیهم نامحصور هستند (مثلاً فقرا)،
• قبول حاکم شرعی (در ایران اداره اوقاف) برای تحقق وقف لازم است،
• اداره وقف (تولیّت) معمولاً توسط متولی یا در غیاب آن از سوی حاکم انجام می‌شود. (وکیل تاپ)

📌 در وقف خاص

• موقوف‌علیهم اشخاص مشخص هستند،
• قبول موقوف‌علیهم شرط صحت وقف است،
• منافع وقف به‌طور مستقیم بین موقوف‌علیهم تقسیم می‌شود (طبق قوانین مدنی و نحوه تقسیم که ممکن است واقف تعیین کند). (وکیل تاپ)

📍 ۶) جمع‌بندی تخصصی

📌 نتیجه‌گیری

✔ در حقوق ایران، تقسیم وقف عمدتاً به دو نوع «عام» و «خاص» است که قانونی و عملی پذیرفته شده و آثار متفاوتی دارند. (وکیل تاپ)

✔ در فقه اسلامی، تقسیم‌بندی وقف گسترده‌تر است و شامل انواع خیری، خانوادگی و مشترك نیز می‌شود که بیشتر برای تحلیل فلسفی و عملی فقهی وقف کاربرد دارد. (Wakf)

✔ بر اساس موضوع وقف، تقسیم دیگری نیز در متون وجود دارد ولی در حقوق ایران اینها بیشتر در تحلیل حقوقی استفاده می‌شود تا اینکه قواعد مستقل قانونی باشند. (Zeed Sharia)

هدف موقوفه فضل تلاش در جهت آموزش وقف به مردم می باشد امید است با انتشار مطالب این سایت گام مهمی در آموزش صحیح وقف به مردم در جامعه صورت پذیرد. به اینستاگرام این مجموعه مراجعه نمایید.