در ادامه مقاله موقوفه حاجی سید محمد صراف به بررسی مبحث قبض و اقباض می پردازیم. املاکی را که حاجی سید محمد صراف وقف کرده عبارت است از :
1- یک باب حوالی واقع در محله عیدگاه مشهد مقدس رضوی .
در گذشته مردمان مشهد به منزل و خانه حوالی می گفته اند و به لهجه محلی آن را حَولی تلفظ می نموده اند. هنوز هم در کشور هایی مثل افغانستان که در گذشته جزء خراسان بزرگ بوده است به منزل حُوَیلی می گویند .
محله عیدگاه که منزل موقوفه در آن قرار دارد، از محل های قدیمی مشهد است.همچنین محله قتلگاه.
نوروز علی بسطامی صاحب کتاب فردوس التواریخ می نویسد:«بر اثر کشتاری که ازبک ها در حمله به مشهد نموده اند محل به قتلگاه موسوم شده است و چون از کشتار مردم بخشی دیگری از مشهد طرف نظر کردند و مردم به شادی و سرور و پرداختند، آن محل به این عیدگاه معروف گردید.
محقق محترم آقای «عزیزالله عطاردی» عقیده دارند که محله قتلگاه در اصل غسل گاه بوده است و آن همان جایی است که درباغ حمید بن قحطبه در نهر آبی که در جریان داشته است بدن شریف حضرت رضا علیه السلام را غسل دادند.
2- مزرعه سید آباد واقع در بلوک جاغرق.
3- مزرعه سرون واقع در بلوک جاغرق.
در بخشی از وقف نامه آمده است:«…. و عین موقوفه مزبوره را از تحت تصرف خود اخراج نموده و به تصرف وقف و موقوفات علیه (موقوف علیهم) مزبور واگذار نموده و متولی مزبور تولیتاً تصرف نمود». مفهوم این عبارت اصطلاح فقهی قبض و اقباض است که قبلاً به بیان جایگاه و اهمیت آن در عقد وقف پرداختیم.
اکنون در پی این بحث درباره کسانی که می توانند در مقابل اقباض واقف،موقوفه را قبض نمایند و آن را تحویل بگیرند به کوتاهی سخن می‌گوئیم.
در تحریر الوسیله آمده است:« مسئله 8 – در صحت وقف،قبض، شرط است و آن هم باید به اذن واقف باشد. بنابراین در وقف خاص باید موقوف علیهم را از واقف و یا به اجازه او تحویل بگیرند، و قبض طبقه اول ارث کافی از بقیه طبقات است، بلکه قبض طبقه اول از نسل موجود کافی از قبض نسل های بعدی [می باشد]،و اگر در طبقه اول فرد یا افرادی قاصر،وجود داشته باشند (مثلا صغیر یا مجنون باشند) وَلِیِّ آنان قائم مقام ایشان است در قبض، و اگر از موجودین طبقه اول، بعضی قبض کردند و بعضی نکردند، وقف، تنها نسبت به آنهایی که قبض کرده‌اند صحیح است، و اما در وقف عمومی که چیزی وقف می شود برای جهات عامه و مصالح عمومی از قبیل مساجد و موقوفات آنها، اگر واقف برای آن، متولی و قَیّمی معین کرده باشد، قبض آن «متولی» و یا قبض «حاکم» معتبر است و نزدیکتر به احتیاط آن است که با وجود «قیم» و قبض «حاکم» اکتفا نشود و اما اگر «قیم» معلوم نکرده باشد حتماً «حاکم» باید آن را تحویل بگیرد، و هم چنین است وضع موقوفاتی که برای عناوین کلی چون فقرا و عنوان طلاب وقف می شود.
حال آیا قبض بعدی از افراد این عنوان کافی است؟ مثلاً در وقف برای عنوان فقرا، قبض یک فقیر کافی است یا نه؟ شاید اقوی همین باشد.
البته این در صورتی است که موقع را تحویل آن فقیر بدهد برای استیفای حقی که فقرا در آن موقوفه دارند، مثلاً خانه ای را که وقت کرده برای سکنای فقرا تحویل یک فقیر بدهد که در آن سکنا گزیند یا اگر اسبی را وقف کرده تا حاجیان با آن به حج بروند، تحویل یک حاجی و زائر بدهد و او با آن حیوان به حج برود.
البته صرف استیفای منفعت هم در قبض کافی نیست.
ممکن است دروازه باغی را که وقف فقرا کرده باز بگذارند فقیر از میوه آن بخورد، این قبض نیست، بلکه باید آن فقیر مستولی بر باغ شود و به عبارتی دیگر تحت اختیار او قرار گیرد.
بلکه اینطور استیقاء در مورد ولی عام یا خاص نیز کافی نیست».
مسئله ۱۱ :« اگر عین موقوفه، قبل از وقف در دست موقوف علیه باشد، مثلاً واقف آن را قبلا به عنوان امانت یا عاریه به وی داده بوده، بعد از وقف احتیاج به قبض جدید ندارد و لازم نیست آن مال را از دست موقوفه علیه بگیرد و دوباره به عنوان وقف دست او بدهد، بلکه باید بقای آن در دست موقوف علیه به اذن واقف باشد، و احوط بلکه موجه تر آن است که اذن در بقاء به عنوان وقفیت بوده باشد».
مسئله ۱۲ :« هرجا که قبض متولی معتبر است و هر جا که قبض وی کافیست مانند وقف برجهات عامه، اگر واقف تولیت موقوفه را برای خود قرار دهد، احتیاج به قبض جدید ندارد، بلکه همان قبضی که فعلاً و قبل از وقف حاصل بود کافی است، لکن نزدیکتر به احتیاط آن است که نیت کند که مال بدان جهت که او متولی آن است در دست وی باشد».
در قانون مدنی نیز در مورد کسانی که می توانند موقفه را قبض کنند این چنین آمده است: « ماده ۶۲ – در صورتی که موقوف علیهم محصور باشند خود آنها قبض می کنند و قبض طبقه اول کافی است اگر موقف علیهم غیر محصور یا وقف بر مصالح عامه باشد،«متولی وقف» و الا «حاکم» قبض می کند».
ماده 63 : «ولی و وصی محجورین» از جانب آنها موقوفه را «قبض» می کنند و اگر خود واقف، تولیت را برای خود قرار داده باشد «قبض» خود او کفایت می کند» .

منبع : سیمای وقف در خراسان تالیف عبدالرضا امیرشیبانی

هدف موقوفه فضل تلاش در جهت آموزش وقف به مردم می باشد امید است با انتشار مطالب این سایت گام مهمی در آموزش صحیح وقف به مردم در جامعه صورت پذیرد. به اینستاگرام این مجموعه مراجعه نمایید.